Hiểu về thể kí rõ nét hơn

TÀI LIỆU BD HỌC SINH GIỎI VĂN

VỀ THỂ LOẠI KÍ
Ths. Phan Danh Hiếu
(Học Văn điểm 9+ TN THPT xem phần bình luận)

Trong dòng chảy rộng lớn của văn học nhân loại, kí hiện diện như một miền trung gian đầy sức gợi – nơi văn chương gặp gỡ đời sống, nơi sự thật thô mộc được nâng đỡ bởi cảm xúc và tư tưởng của con người. Không ồn ào như tiểu thuyết, không trừu tượng như thơ ca, kí lặng lẽ đi vào đời sống bằng chính những gì gần gũi nhất: con người thật, sự kiện thật, thời gian thật, không gian thật. Nhưng chính từ chất liệu tưởng như giản dị ấy, kí đã tạo nên những giá trị thẩm mĩ và nhân văn sâu sắc, khẳng định vị thế không thể thay thế trong bản đồ các thể loại văn học.

Kí là một thể loại văn học nằm ở ranh giới giữa văn chương và đời sống, kết tinh từ sự thật hiện thực và cảm xúc chủ quan của người viết. Nếu đời sống là dòng chảy không ngừng của sự kiện, thì kí là sự dừng lại có ý thức của cái nhìn con người trước dòng chảy ấy. Khác với truyện hư cấu hay thơ trữ tình thuần túy, kí không xây dựng thế giới nghệ thuật từ trí tưởng tượng, mà lấy hiện thực làm điểm tựa ban đầu. Tuy nhiên, kí không dừng lại ở chức năng ghi chép, lưu giữ sự kiện như một văn bản tư liệu. Khi đi vào văn học, sự thật đã được chọn lọc, soi chiếu và thẩm thấu qua cảm xúc, tư duy, nhân sinh quan của người viết, để từ đó trở thành một chỉnh thể nghệ thuật mang chiều sâu tư tưởng và cảm xúc.
Chính đặc điểm ấy khiến kí trở thành thể loại “vừa thực vừa mộng”, vừa mang dáng dấp của đời sống, vừa mang linh hồn của văn chương. Trong kí, sự thật không còn là những con số khô cứng hay những sự kiện rời rạc, mà được tổ chức lại thành một câu chuyện có nhịp điệu, có giọng điệu, có chiều sâu cảm xúc. Hiện thực bước vào kí không phải để được “kể lại”, mà để được “hiểu”, được “cảm”, được “suy ngẫm”.

Trước hết, kí là thể loại mang đậm dấu ấn của cái tôi cá nhân. Người viết kí thường xuất hiện trực tiếp trong văn bản với tư cách nhân chứng, người trải nghiệm, người suy tư. Không ẩn mình sau lớp vỏ hư cấu của nhân vật, cái tôi trong kí hiện ra trần trụi, trực diện và chân thành. Đó là cái tôi nhìn thấy, nghe thấy, đau đớn, hạnh phúc, day dứt, trăn trở ngay giữa đời sống đang diễn ra. Mỗi trang kí vì thế đều mang hơi thở của một con người cụ thể, với cảm xúc cụ thể, tâm trạng cụ thể, cách nhìn cụ thể về thế giới.

Chính sự hiện diện rõ nét của cái tôi đã tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt của kí. Người đọc không chỉ tiếp cận hiện thực, mà còn tiếp cận cách một con người cảm nhận và đánh giá hiện thực ấy. Điểm nhìn trần thuật trong kí thường mang tính chủ quan rõ rệt; giọng điệu có thể trữ tình, suy tư, xót xa, phẫn nộ hay chiêm nghiệm; cảm xúc không bị kìm nén mà tuôn chảy tự nhiên. Nhờ đó, kí cho phép tiếng nói cá nhân vang lên mạnh mẽ, trung thực, không bị che khuất bởi những quy ước hư cấu phức tạp.

Tuy nhiên, chính ở đây cũng đặt ra một yêu cầu nghiêm khắc đối với thể loại kí: kí không phải là sự phơi bày đời tư đơn thuần. Nếu chỉ dừng lại ở việc kể lại cảm xúc cá nhân, bộc lộ những rung động riêng tư mà không vượt ra khỏi cái tôi, kí sẽ dễ rơi vào sự vụn vặt, tản mạn, thậm chí là tự mãn cảm xúc. Giá trị văn học của kí chỉ thực sự hình thành khi cái tôi cá nhân biết vượt lên khỏi giới hạn riêng tư của mình, để chạm tới những vấn đề có ý nghĩa chung đối với con người và xã hội.

Ở điểm này, kí bộc lộ rõ bản chất văn học của mình. Người viết kí không chỉ là người “sống” mà còn là người “nghĩ”. Trải nghiệm sống, nếu không được nâng đỡ bởi tư duy và chiều sâu nhân sinh, sẽ chỉ là kinh nghiệm cá nhân hữu hạn. Nhưng khi trải nghiệm ấy được khái quát hóa, được đặt trong mối quan hệ với số phận con người, với những câu hỏi lớn về sự sống, nỗi đau, hạnh phúc, tình yêu, trách nhiệm và phẩm giá, kí sẽ vượt qua giới hạn của ghi chép cá nhân để trở thành tiếng nói chung của con người.
Con đường từ cái riêng đến cái chung trong kí thường không ồn ào, không mang tính tuyên ngôn, mà diễn ra lặng lẽ qua những chi tiết rất nhỏ. Một ánh nhìn, một giọt nước mắt, một khoảnh khắc im lặng, một câu hỏi thầm thì với chính mình, tất cả đều có thể trở thành nơi kết tinh ý nghĩa nhân sinh. Chính khả năng “nói cái lớn qua cái nhỏ” đã làm nên sức mạnh của kí. Từ một đời sống cá nhân, người đọc nhận ra những rung động quen thuộc của chính mình; từ một câu chuyện riêng, họ thấy thấp thoáng thân phận chung của con người.

Về phương diện nghệ thuật, kí là thể loại có khả năng kết hợp linh hoạt nhiều yếu tố biểu đạt. Trong một văn bản kí, tự sự, miêu tả, biểu cảm và nghị luận không tồn tại tách biệt, mà đan xen, hòa quyện vào nhau một cách tự nhiên. Kí kể chuyện, nhưng không kể để giải trí; kí miêu tả, nhưng không chỉ để tái hiện cảnh vật; kí bộc lộ cảm xúc, nhưng không chìm đắm trong cảm xúc; kí suy ngẫm, nhưng không áp đặt triết lí khô khan. Mỗi yếu tố nghệ thuật đều phục vụ cho việc làm nổi bật cảm xúc và tư tưởng trung tâm của người viết.

Ngôn ngữ kí vì thế mang một vẻ đẹp riêng: vừa mộc mạc, gần với lời nói đời thường, vừa giàu sức gợi và chiều sâu suy tư. Ngôn ngữ ấy không tìm cách phô diễn kĩ thuật, mà hướng tới sự chân thực và lay động. Trong kí, một câu văn giản dị nhưng đúng chỗ, đúng cảm xúc, có thể mang sức nặng hơn cả những hình ảnh cầu kì. Chính sự tiết chế và chân thành trong ngôn ngữ đã giúp kí tạo nên mối liên kết bền chặt với người đọc.
Có thể nói, bản chất sâu xa của kí là hành trình từ cái tôi đến cái người. Kí bắt đầu từ những rung động rất riêng của người viết – những gì họ đã thấy, đã sống, đã đau, đã yêu. Nhưng kí chỉ thực sự trở thành văn học khi những rung động ấy không còn khép kín trong cá nhân, mà mở ra những tầng nghĩa chung của đời sống con người. Ở đó, cái tôi không bị xóa bỏ, mà được giữ lại như “độ thật” của văn chương; đồng thời, nó được nâng lên thành điểm gặp gỡ của sự đồng cảm.

Chính vì thế, kí – đặc biệt là nhật kí – có khả năng vượt ra khỏi phạm vi ghi chép cá nhân để trở thành tác phẩm văn học có giá trị nhân bản bền vững. Nhật kí, vốn được viết ra cho riêng mình, lại có thể chạm tới trái tim của nhiều thế hệ người đọc, bởi trong những dòng chữ tưởng như riêng tư ấy ẩn chứa những câu hỏi và khát vọng muôn đời của con người. Khi con người viết về chính mình với sự chân thành tuyệt đối, họ đồng thời cũng đang viết về con người nói chung.

Trong thế giới hiện đại, khi đời sống ngày càng gấp gáp và con người dễ đánh mất khả năng lắng nghe chính mình, kí giữ một vai trò đặc biệt quan trọng. Nó nhắc nhở rằng văn học không nhất thiết phải bắt đầu từ những điều phi thường; đôi khi, chỉ cần một con người dám sống thật với cảm xúc của mình và dám suy tư đến tận cùng về sự sống, văn học đã có thể ra đời. Và khi ấy, kí không còn là “ghi chép”, mà trở thành một hình thức lưu giữ ký ức tinh thần của nhân loại.

Nhìn từ góc độ ấy, thể loại kí không chỉ là một mảnh ghép của văn học, mà còn là nơi văn học tự đối thoại với đời sống, với con người, với chính mình. Kí nhắc ta nhớ rằng: văn chương không xa rời sự thật, nhưng cũng không bằng lòng với sự thật trần trụi; văn chương cần sự thật, để từ đó đi sâu vào bản chất con người. Và chính trong hành trình âm thầm ấy, kí khẳng định giá trị nhân bản và sức sống bền bỉ của mình trong nền văn học nhân loại.

Ths. Phan Danh Hiếu
(Ghi rõ nguồn khi trích dẫn)