Phân tích ba khổ thơ đầu Đàn ghita của Lorca

Thầy Phan Danh Hiếu
Phân tích ba đoạn thơ đầu trong bài thơ “Đàn ghita của Lorca” (Thành Thảo)
BÀI LÀM

Thanh Thảo là nhà thơ tiên phong trong việc cách tân thơ sau năm 1975. Ông luôn mang đến cho thơ một mỹ cảm hiện đại và giàu tính triết lý. Những sáng tác tiêu biểu của ông được bạn đọc biết đến nhiều nhất là “Khối vuông Rubic”, “Những ngọn sóng mặt trời”. Bài thơ “Đàn ghita của Lorca” trích từ “Khối vuông Rubic” là một trong những bài thơ hay của thơ ca giai đoạn sau 1975. Bài thơ để lại giá trị nội dung và nghệ thuật đặc sắc mà tiêu biểu là đoạn thơ sau đây:
những tiếng đàn bọt nước
…
ròng ròng máu chảy
Làm nên cảm hứng của bài thơ là hình tượng thơ Gacia Lorca – một tên tuổi lớn của đất nước Tây Ban Nha. Đó là người nghệ sĩ tranh đấu chống lại chủ nghĩa phát xít và cách tân nền nghệ thuật đã già nua của đất nước Tây Ban Nha. Anh hi sinh khi sự nghiệp đang ở đỉnh cao, để lại trong lòng nhân dân Tây Ban Nha nói riêng và nhân dân thế giới nói chung niềm tiếc thương vô hạn. Từ hình tượng ấy, Thanh Thảo đã sáng tác bài thơ này.
Khổ thơ thứ nhất là hình ảnh Lorca, con người tự do, nghệ sĩ cách tân trong khung cảnh chính trị và nghệ thuật, văn hóa của Tây Ban Nha.
những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
đi lang thang về miền đơn độc
với vầng trăng chếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn…
Thanh Thảo có lối diễn đạt câu thơ không viết hoa đầu dòng, tạo mạch thơ liên tục, xâu chuỗi với nhau để nối kết các biểu tượng đầy sức ám ảnh: đất nước của những làn điệu ghi ta, của những trận đấu bò rực lửa, những vũ công da nâu với điệu Flamenco say đắm lòng người.
Câu thơ đầu rất gợi cảm gây ấn tượng mạnh về tính giác và thị giác : “những tiếng đàn bọt nước”. Nhà thơ sử dụng nghệ thuật cấu tạo hình ảnh bằng sự ánh chiếu của nhiều kênh cảm giác. Tiếng đàn là âm thanh được nhà thơ cảm nhận bằng thính giác. Bọt nước là hình ảnh được nhà thơ cảm nhận bằng thị giác. Dùng cả thị giác và thính giác để cảm nhận tiếng đàn. Từ đó người đọc hình dung được vẻ đẹp của tiếng đàn dựa trên những liên tưởng ngoài thơ. Âm thanh của tiếng đàn như bọt nước được tạo nên từ bong bong trời mưa, lúc nào cũng như phập phồng, thổn thức «Trời mưa bong bóng phập phồng » . Đó chính là tiếng đàn trong trẻo, dường như cũng mang tình cảm, mang linh hồn và mang cả số phận mong manh, ngắn ngủi, dễ vỡ. Phải chăng câu thơ đầu đã tạo cho người đọc về vẻ đẹp và số phận của Lorca ? Tính dự báo về số phận mà người nghệ sĩ tài hoa đang phải đón nhận một mệnh bạc phía trước ?

Câu thơ thứ hai «Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt » mở ra không gian văn hoá Tây Ban Nha. Màu đỏ của tấm áo choàng gợi lên hình ảnh đấu trường bò tót với những kiếm sĩ kiêu hùng cùng chú bò ngạo nghễ đang quần nhau giữa ngàn vạn tiếng reo hò cổ vũ. Nhưng ẩn đằng sau không gian văn hóa ấy chính là nhà thơ đang gợi ra bối cảnh chính trị ngột ngạt, căng thẳng, đẫm máu của Tây Ban Nha thời đó: đấu trường của cuộc đấu tranh giữa một bên là khát vọng dân chủ của nhân dân nói chung, của Lor-ca nói riêng với nền chính trị độc tài. Xét trong lĩnh vực nghệ thuật, đó là cuộc xung đột giữa khát vọng cách tân của nhà thơ với nền nghệ thuật già nua. Ở đó thể chế chính trị độc tài chính là những con bò tót hung bạo và đối lại chúng chính là chiến sĩ, kiếm sĩ Lorca.
Câu thơ thứ ba với âm điệu của tiếng đàn «Li la – li la – li la » làm mạch thơ chậm lại, thong thả, êm ái nhẹ nhàng như chính Lorca đang thả mình êm ái trong tiếng đàn ca ngợi tự do. Không chỉ vậy, ta còn cảm nghe đâu đây mùi thơm của loài hoa Lila hay còn gọi là hoa tử đinh hương phảng phất hương thơm tâm hồn nghệ sĩ. Hương thơm và âm thanh quyện hòa vào nhau làm nên ý thơ hài hòa như nâng đỡ cho người nghệ sĩ vút bay lên trên bạo tàn và chết chóc !
Ba câu cuối với hệ thống hình ảnh: «lang thang , miền đơn độc ; vầng trăng chếnh choáng, yên ngựa mỏi mòn » đã gợi lên chất lãng tử, phóng đãng, cuồng say của Lorca nhưng đồng thời cũng gợi lên được hình ảnh một Lorca đơn độc đáng thương trong hành trình tranh đấu tự do và sáng tạo nghệ thuật.
Khổ thơ thứ hai, Thanh Thảo đã dựng lại phút giây bi tráng của Lorca trước nòng súng quân thù.
Năm ấy nhà thơ vừa ba mươi tám tuổi, con đường tranh đấu đang đang vào độ chín muồi thì bọn phát xít đã hèn hạ thủ tiêu anh vì sợ hãi trước sức hút và ảnh hưởng to lớn của Lorca. Bởi vậy diễn tả khoảnh khắc người chiến sĩ ấy bị bọn phát xít sát hại, Thanh Thảo cũng đã dựng nên bầu không gian kinh hoàng bởi những ấn tượng chết chóc :
Tây-ban-nha
hát nghêu ngao
bỗng kinh hoàng
áo choàng bê bết đỏ
Lorca bị điệu về bãi bắn
chàng đi như¬ ngư¬ời mộng du
“Bỗng kinh hoàng”: ba tiếng ngắn ngủi như tiếng thốt lên đầy đau đớn của nhà thơ Thanh Thảo. Nó đặc tả trạng thái bất ngờ, sửng sốt trước cái chết gây chấn động Tây Ban Nha khi mà chàng Lorca của chúng ta vẫn còn mải mê “hát nghêu ngao” trên đường tranh đấu. “Áo choàng bê bết đỏ” : áo choàng (áo của kiếm sĩ vốn đã đỏ) nay lại (bê bết đỏ) là màu đỏ của máu của Lor-ca như một đấu sĩ đang bị hành hình trên đấu trường chính trị Tây Ban Nha. Áo choàng (hoán dụ) chỉ Lorca đang đối mặt với án tử dù trước đó dự cảm về cái chết đã được anh nhắc đến :
Tôi không muốn thấy máu chảy!
Không.
Tôi không muốn nhìn máu chảy!…
Máu của dự cảm đã chảy dù biết trước định mệnh nghiệt ngã nhưng không ngờ cái chết lại đến bất ngờ với chàng kiếm sĩ. Nhưng kì lạ thay, con người ấy vẫn kiêu hùng, vẫn không hề run sợ trước cái chết. Chàng vẫn bước đi những bước chân lãng tử, chất nghệ sĩ “Chàng đi như người mộng du”. Trạng thái “mộng du” (hồn xuất khỏi xác) nhưng không có nghĩa là thoát ly hẳn. Nghĩa là chàng vẫn còn đó trong bước đi chinh nhân ra pháp trường mà ngạo nghễ như ra giữa đấu trường, chàng không hề đếm xỉa đến cái chết “Đi giữa hai hàng lính/ Vẫn ung dung mỉm cười”. Vì lẽ giản đơn như lời nhà thơ Tố Hữu từng viết :
Đời cách mạng từ khi tôi đã hiểu
Dấn thân vô là phải chịu tù đày
Là gươm kề cổ, súng kề tai
Là thân sống chỉ coi còn một nửa.
Thật đáng khâm phục thay tâm hồn người chiến sĩ !
Thanh Thảo không kìm nén được nỗi đau cũng như tiếng đàn của Lorca không ngừng đau khi mất đi người bạn.
tiếng ghi-ta nâu
bầu trời con gái ấy
tiếng ghi-ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi-ta tròn bọt nư¬ớc vỡ tan
tiếng ghi -ta ròng ròng
máu chảy
Nghệ thuật điệp ngữ “Tiếng ghi ta” được lặp đi lặp lại bốn lần và biến hoá linh hoạt, thay màu chuyển gam, thay đổi cảm xúc mau lẹ biến ảo mang nhiều xúc cảm. Nghệ thuật chuyển đổi cảm giác càng làm đoạn thơ mang nhiều màu sắc của tình cảm. Khi thì tiếng ghi ta nâu: thính giác biến thành thị giác “màu nâu”. Đó là màu của cây đàn, của ý nghĩ, màu của đất đai. Màu của suy tư về người yêu với bầu trời cao rộng trong đó có cô gái Ana Maria đáng yêu thủy chung chờ đợi.
“Tiếng ghi ta lá xanh”: màu xanh sắc lá gợi vẻ tươi non là màu của sự sống. Màu xanh của tiếng đàn còn có nghĩa nữa là ngợi ca cuộc đời và tuổi thanh xuân tươi đẹp của người nghệ sĩ đa tài. Hai từ “biết mấy” – Thanh Thảo đã thốt lên sự nuối tiếc , ngậm ngùi cho một vẻ đẹp nghệ thuật đang bị phá huỷ. Tiếng vỡ oà, tức tưởi cất lên đau đớn đến xót xa.
Vẫn bằng nghệ thuật chuyển đổi cảm giác từ thính giác qua thị giác nhà thơ liên tưởng đến “tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan”. Không chỉ mang màu sắc, tiếng đàn còn có hình khối “tròn bọt nước” nó mang hình dáng của số phận mong manh dễ vỡ và đó chính là số phận của người chiến sĩ chống bọn độc tài phát xít Franco. Hai tiếng “vỡ tan” vừa chỉ sự bung vỡ của tiếng đàn nhưng đồng thời qua đó nhà thơ đã hiện thực hoá cái chết của Lorca đầy xót thương ai oán.
Câu thơ tiếp theo “tiếng ghi ta ròng ròng máu chảy”. Âm thanh được cảm nhận bằng thị giác tạo cảm giác mạnh. Âm thanh như một cơ thể, có sinh mệnh, có trái tim, biết quặn đau, biết chảy máu. Khoảnh khắc Lorca bị hành hình thật khủng khiếp “ròng ròng máu chảy” và trong phút giây ấy tiếng ghi ta cũng uất nghẹn cũng khóc ca dồn dập, nghẹn ngào như từng tiếng nấc, như nỗi uất xót trào lên.
Một cung gió thảm mây sầu
Bốn dây nhỏ máu năm đầu ngón tay
(Nguyễn Du)
Thành công của đoạn thơ trên chính là nhờ vào một số thủ pháp nghệ thuật: câu thơ không viết hoa đầu dòng tạo cảm xúc liền mạch; ngôn ngữ giàu hình ảnh (tượng trưng siêu thực); điệp ngữ; ẩn dụ chuyển đổi cảm giác… tất cả đã mang đến một giọng thơ mới lạ, trừu tượng nhưng cũng rất dễ hiểu.
Tóm lại, đoạn thơ trên trong bài thơ “Đàn Ghita của Lorca” là một đoạn thơ đặc sắc. Qua đó, Thanh Thảo đã tạo dựng nên hình ảnh người chiến sĩ nhân dân chống phát xít bạo tàn vừa mang màu sắc lãng mạn vừa mang màu sắc tráng ca. Đoạn thơ cũng vừa kết hợp được chất thơ và chất nhạc tạo nên một khúc ca sâu lắng về người anh hùng nhân dân Gacia Lorca.
—————————–
Thầy Phan Danh Hiếu
ghi rõ nguồn khi trích dẫn